Leven en werken van Jan Wingen - Kunstschilder

Jan Wingen - een biografie

"Ik schilder geen boomen en geen wolken,

ik schilder geen water en geen land,

geen kasteelen en geen kerken: ik schilder het leven."

"Jan Wingen" een portret door Edmond Wingen

Over het werk van de schilder Jan Wingen

Door Rutger Booy

Mijn interesse in de schilder Jan Wingen is ontstaan omdat in mijn ouderlijk huis sinds het begin van de jaren vijftig twee schilderijen van Jan Wingen aan de muur hingen. Na het overlijden van mijn vader in 1980 heb ik deze schilderijen schoon laten maken en opnieuw in laten lijsten.

Loosduinscheweg te Den Haag

Platbodems

Ik was benieuwd waar deze schilderijen vandaan kwamen, maar mijn moeder kon zich dat niet meer herinneren. Later vertelde een tante dat een aangetrouwde nicht van mijn grootmoeder getrouwd was met een man die "van Zuylen" heette en dat die weer een neef van Jan Wingen was. Deze van Zuylen had in de jaren vijftig en begin jaren zestig een winkel in de Witte de Withstraat nr. 30 in Den Haag, waar hij onder andere schilderijlijsten verkocht. De schilderijen zullen dus waarschijnlijk wel op die manier in mijn familie terecht zijn gekomen, maar precies weet ik het niet. Wellicht hebben mijn ouders ze cadeau gekregen bij hun huwelijk in 1948.

Op internet was eind jaren negentig van de vorige eeuw weinig of niets over Jan Wingen te vinden, zodat ik op zoek ging in de bibliotheek. Via hun computerbestand bleek dat alleen de Rijksuniversiteit van Utrecht een boek met veertien reproducties van zijn werk bezat. Het is een piepklein boekje uit 1944, een uitgave ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Jan Wingen. De tekst van het boekje komt in het kort neer op een uitgebreide lofzang op een schilder die zich van geen enkele stroming iets aantrok.

Jan Wingen werd in 1874 geboren in Keulen. Zijn volledige naam is Johann Laurens Hubert Gottfried Wingen, maar nadat hij op veertienjarige leeftijd met zijn ouders naar Maastricht verhuisde werd hij Jan of Jean genoemd. Hij werd decoratieschilder, maar van zijn werk uit die tijd is weinig bewaard gebleven. Alleen één huis in Maastricht, gebouwd in 1900-1901 aan de Wilhelminasingel 104, heeft een vrijwel ongewijzigd, rijkversierd interieur met daarin een aantal muurschilderingen. Het zijn diverse voorstellingen van kastelen die zijn gesigneerd en gedateerd door Jean Wingen, dec. 1901.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog ontdekte Jan Wingen een procedé waarmee hij verf kon maken zonder bepaalde, normaal in verf toegepaste grondstoffen die in de periode 1914-1918 niet verkrijgbaar waren. Dit leidde tot de opdracht om de Moerdijkbrug, die nodig aan een opknapbeurt toe was, van een nieuwe verflaag te voorzien. Een grote order voor die tijd en voor zijn bedrijf. Dit procedé, waarbij goedkoop sulfiet-afvalloog uit de papierindustrie werd gebruikt voor een soort sneldrogende grondverf, werd door Jan Wingen in verschillende landen gepatenteerd. In de database van het European Patent Office zijn de Nederlandse, Duitse, Zwitserse en Amerikaanse octrooien terug te vinden.

Ford reclame (klik op de foto voor een grotere weergave)

Tot in de jaren dertig van de vorige eeuw had Jan Wingen een bedrijf dat decoratieschilderingen maakte. Een van de opdrachten was het schilderen van een reclame voor de automerken Ford en Lincoln op de blinde zijkant van een huis in Maastricht. Deze reclame was geschilderd met bijzondere verf waarvan het procédé tijdens de Eerste Wereldoorlog was ontwikkeld door Jan Wingen. De schildering bleef goed leesbaar tot het moment dat het huis in de jaren vijftig werd afgebroken.

Omdat ik naast mijn belangstelling voor Jan Wingen ook een auto-enthousiast ben, interesseerde mij dit mateloos. Ik ging op zoek ging naar een foto van die reclame. Na wat graafwerk kwam ik terecht bij het Regionaal Historisch Centrum Limburg en die hadden in hun archief precies de foto die ik zocht (klik op de foto hierboven voor een vergroting).

De foto is genomen op 21 september 1944, een week na de bevrijding van Maastricht. Kijk maar naar het huis met de reclame. Het dak is beschadigd, veel dakpannen zijn eraf, maar het huis is nog wel bewoond, getuige de Nederlandse vlag met oranje wimpel. De soldaten die enigszins vermoeid en niet in strakke formatie over de spoorwegovergang lopen zijn Amerikaanse infanteristen, waarschijnlijk van het 30e infanteriedivisie "Old Hickory", dat een belangrijke rol speelde bij de bevrijding van Maastricht. Op de uniformen kan ik nergens insignes ontdekken, maar dat kan wel kloppen, want ook nu nog draagt het Amerikaanse leger in actieve oorlogs- en gevechtssituaties geen onderscheidingstekens, zelfs de generaal loopt erbij als gewoon soldaat.

Dit pand stond op de kruising Meersenerweg-Scharnerweg-Heerderweg met het station aan de ene kant en het begin van de Akerstraat aan de andere kant. Het spoorwegpersoneel draagt vooroorlogse kleding. De rails sluiten niet (meer) aan op een wissel, maar de primaire hoofdlijn is wel in orde. Onder de rails zijn de houten dwarsliggers (bielzen) weggehaald die in jaren daarvoor opgestookt zouden kunnen zijn. Rond 1950 is het huis afgebroken, waarschijnlijk om de overweg te verbreden.

De reclame op het huis is voor de automerken Ford en Lincoln die in Maastricht vertegenwoordigd werden door het garagebedrijf van N. Fissette & Zn., gevestigd aan de Scharnerweg 119 en Scharnerweg 165 en aan de Kapoenstraat 7. Ford en Lincoln waren als Amerikaanse merken natuurlijk verboden producten in de oorlogsperiode, maar zouden de Duitse bezetters ook zo ver gegaan zijn om dit soort reclame-uitingen te verwijderen? Ik betwijfel het. Het druppelvormige embleem van Lincoln dateert uit de jaren dertig toen de gestroomlijnde Lincoln werd geïntroduceerd. In afbeeldingen liet men zien hoe de ideale stroomlijn werd benaderd. Deze omgekeerde druppelvorm wordt een handelsmerk dat terug te vinden is in alle advertenties en brochures. De geschilderde reclame is ondertekend met J. Wingen. De enige vrije uiting van de schilder is dat deze het Ford ovaal in horizontale diameter heeft aangepast aan de buitencontouren van het Lincoln teken. Door deze vervorming moest hij ook de inscriptie Ford voor het evenwicht aanpassen.

Showroom van Garage Fissette aan de Scharnerweg 119 in 1937, met een 12 cilinder Lincoln Zephyr (foto collectie Jac Maurer)

Er waren meer van dergelijke muurschilderingen van Jan Wingen. Garagebedrijf Fissette had ook op het pand aan de Scharnerweg 119 een Ford-reclame laten aanbrengen. Het gebouw van die garage bestaat nog, maar de muur waarop de reclame stond is wit overgeschilderd, waarschijnlijk op het moment dat garage Fissette werd opgeheven. Ook een huis op de Bilserbaan was aan de blinde zijde beschilderd met eenzelfde gesigneerde Ford-reclame. Deze reclame was lichtblauw met helderwitte letters. Dat huis is later ook afgebroken.

Een ander pand waarvan een wand beschilderd is met meerdere reclame-uitingen staat niet ver van Maastricht in Valkenburg in de Lindenlaan op de hoek met de Jan Deckerstraat.

Muurschildering in Valkenburg, 1928 (collectie Jac Maurer)

De foto dateert waarschijnlijk van 1928 en deze reclames hebben allen betrekking op firma's uit Maastricht, de plaats waar het decoratiebedrijf van Jan Wingen was gevestigd en waar hij zijn reputatie had opgebouwd. Helaas staat er geen handtekening onder de schilderingen. Zou het Jan Wingen zelf zijn die boven op de steiger staat? De reclames zijn, hoewel vaag, na tachtig jaar nog altijd zichtbaar en dat zegt toch wel iets over de kwaliteit van de verf. De schilderingen bestaan uit twee lagen. De buitenste is grotendeels verdwenen; de onderste laag is eveneens verweerd, maar redelijk goed herkenbaar (update 11 mei 2016: de schilder is Albert Vijghen en de foto dateert van 1910. Bron: Teekens aan de Wand, Valkenburg)

foto's Rutger Booy

In zijn schaarse vrije tijd trok Jan Wingen erop uit om schetsen te maken van de omgeving. Hij was een flamboyante figuur, altijd optimistisch, goedgeefs voor iedereen en hield van aandacht. Omgaan met geld bleek een minder sterke eigenschap van hem te zijn. Het ene moment was hij schatrijk, het andere moment straatarm. In de jaren twintig en dertig bezat hij een riant landhuis op een heuvel in Houthem, nabij Valkenburg in Limburg. Het huis is later afgebrand.

In 1935 verhuisde Jan Wingen naar de "van Kinsbergenstraat" in Den Haag, waar hij zijn schetsen uit Limburg uitwerkte in schilderijen. Ook de omgeving van Den Haag werd door hem in een natuurgetrouwe weergave geschilderd, voornamelijk landschappen, de zee, de duinen en wolkenpartijen. Jan Wingen werd vaak de "grijze schilder" genoemd, omdat hij kleurenblind was. Welke kleur hij ook zag, hij noemde het grijs. Hij kon bijvoorbeeld geen verschil zien tussen groen en blauw. Daardoor is het ongelofelijk dat hij toch uitstekend verschillende kleurschakeringen kon aanbrengen op zijn doeken, zoals de ondergaande zon, de zon door de kerkramen, en de zon door de bomen. Als hij inspiratie kreeg om te schilderen, maakte hij eerst een ruwe schets, en bewerkte daarna de verf met een paletmes. Hij kon dan niet gestoord worden en werkte razendsnel in een staat van inspiratie. Het resulterende schilderij was óf goed, óf werd door hem afgekeurd. Met zijn techniek kon hij geen veranderingen meer aanbrengen. Pas tijdens de laatste jaren van zijn leven werkte hij ook met penselen.

"Het Koninklijk Paleis te 's Gravenhage"

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Jan Wingen lid van de "Kulturkammer". Naar zijn zeggen was dat de enige mogelijkheid om te kunnen blijven schilderen en zijn brood te verdienen. Na de Tweede Wereldoorlog bleef Jan Wingen in Den Haag wonen. Een korte periode heeft hij ook schilderijen gemaakt onder de schuilnaam "Leontine" (de naam van zijn echtgenote). Dat waren portretten, in een andere dan zijn gewoonlijke stijl. Naast meerdere tentoonstellingen in kunstzaal 'Bennewitz' in Den Haag (1944 en later) heeft Jan Wingen nog diverse andere tentoonstellingen gehad, onder andere in het 'van Abbe Museum' te Eindhoven (1944); in het 'Panorama-Mesdag' in Den Haag (1950) en het 'Suermondt-Museum' in Aken. Hiervan zijn nog diverse krantenknipsels en catalogi bewaard gebleven.

In 1944 werd door Anton Deering een overzicht geschreven van het leven en werk van Jan Wingen ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de schilder. De uitgave werd in opdracht van het huldigingcomité gedrukt op de persen van "Drukkerij van der Drift N.V." te Delft. De in het boekje opgenomen reproducties zijn naar foto's van Jan Koet. De oplage bestond uit 250 exemplaren, waarvan 50 genummerde exemplaren niet in de handel kwamen.

Op zijn oude dag had Jan Wingen weinig inkomen en, als hij iets kocht, betaalde hij vaak met een schilderij. Ook degene die zijn boekhouding deed werd betaald met een schilderij. In zijn atelier had hij een groot aantal schilderijen, oude en nieuwe, sommige op linnen of andere doeken, maar ook verscheidene op karton. Hij verkocht ze of gebruikte ze als betaalmiddel. Als hij lijsten nodig had, kocht hij ze het liefst in de kleur "off-white". En inderdaad hadden ook mijn schilderijen lijsten in die kleur. Helaas (achteraf gezien) heb ik ze in de jaren tachtig laten vervangen door wat modernere lijsten.

Jan Wingen overleed in 1956 in een verpleegtehuis te Den Haag op 81-jarige leeftijd.